“Saatleri Ayarlama Enstitüsü”nün geçtiğimiz Nisan ayında Serkan Keskin ve Serdar Biliş imzalarıyla bir defa daha tiyatro sahnesine çıkması elbette çok cazibeli bulundu. Saatler Kolektif üretimi oyun, bu dönem takvimini oluşturdu bile. Oyun, yapım tiyatrolarının son devirde neredeyse yalnızca “ünlülüğe” sırtını yaslayan yaklaşımlarının bilakis, oyunculuğa ve reji fikirlerine sıkı sıkıya bağlı kalmayı seçmiş. Bu nedenle bizi bir çeşit “tutamıyorum zamanı” çağının ortasında “Saatleri Ayarlama Enstitüsü” ve tiyatro için vakit ayırmaya davet etmenin Ahmet Tanpınar’ı da eğlendiren cinsten bir ironi olduğunu düşündürüyor, bu kısmı pekâlâ.
“Saatleri Ayarlama Enstitüsü”nün sahnedeki bu yeni yorumunda tercihen mi bilmiyorum ancak çağdaşlaşma eleştirisini aşan katmanlarının da okurun/seyircinin fark etmesini sağlayan bir şeyler yakalanmış. Buradaki tecrübenin Serkan Keskin’in oyunculuğuna dair de bir parafı var; sanatkarın bir müddettir güldürü performanslarını “benzer” halde sergilemekten kendini sıyırması üzere. Yeniliklere, tazelenmelere, vefaya çıkan kapılarıyla bu sahneleme Saatler Kolektif, Serkan Keskin ve Serdar Biliş’le tüm grubun Ahmet Hamdi Tanpınar’a ve romana inançlı bir selamı üzere izleniyor.
Ahmet Hamdi Tanpınar’ın 1954 yılında kaleme aldığı ve 1961 yılında yayımlanan çetin yapıtı ‘Saatleri Ayarlama Enstitüsü’, 2 dünya savaşının akabinde radikal bir rejim değişikliğinin karın ağrılarını çeken, hem yeniye heyecanlanmış hem eskiyi neresinden tutup neresiyle vedalaşacağına karar verememiş bir toplumun; sermayesinin yeni biçimlenişine, vaktimizin elimizden alınışına, yeniden buna paralel kültürel çatışmaların, kimi insani çözülüşlerin, varoluşsal zaafların karanlık ve komik izahına varan skalası geniş bir roman. Bana kalırsa şimdiki vaktin 50’lerde yazılmış distopyası üzere.
Hayri İrdal karakteri üzerinden sistemin “makbul insanı”, “çalışmadan para tokatlamayı”, “var olmayan” hizmetleri satmayı; “benim memurum işini bilir” lafının bir nevi tarihî art planını da eğlenerek verir. ‘Saatleri Ayarlama Enstitüsü’, anti kahraman mı yoksa kahraman mı olduğu konusunda bile başımızı karıştıran Hayri İrdal’ın kendi çocukluğundan kıssaların ve karşılaştığı onca karakterin peşinde sürükler okuyucuyu. Oyun da bunu yapıyor, nefes nefese de bırakıyor. Hayri’nin saatlere olan takıntısı büyüdüğü meskendeki Mübarek isimli saatle başlayan hikayesi, sembolik ve imgesel türlü çeşitli anlatıyla yeni kurulan bir ülkenin içselleşmemiş değişme telaşını, birtakım çelişkilerin belirgenleşeceğinin sinyalleriyle aktarır. Tanpınar episodelar halindeki romanında bütün bunları küçük insan kıssalarıyla örer. Oyun da episodlar halinde ilerliyor ve romanın bu girift yapısıyla pek çok teknolojik kaynağı kullanarak sağ salim çıkıyor. Zira metnin içindeki onlarca karakteri, çelişik duyguyu Serkan Keskin’in üzerine bina ediyor. Romanda diğer öbür Hayri İrdal’ar, onların etrafında mevzu komşu, esnaf eşraf, usta çırak onlarca karakter var malumunuz. Bölünmüş Hayrilerle bölünmüş karakterlerle onlarca role girip çıkıyor Serkan Keskin de. Bütün bunları yaparken sahnede soyunuyor, giyiniyor, peruğunu çıkarıyor, bıyığını yapıştırıyor, makyajını siliyor, yapıyor… Vakitle uğraşan bir anlatının vakte karşı koşan oyuncusu oluyor. Sahnede onca karakterle baş etmek durumunda olan yalnız bir oyuncu fotoğrafının gerisindeyse adımların ince ince tasarlandığı bir reji tertibi da kendini belirginleştiriyor.
Sahnenin içinde elips halindeki aynanın önünde duran oyuncuya, raylı bir sistemin üzerinde hareket ederek ulaşan bir dekor tasarımı var. Bu fikir oyuncunun gerçekten uzvu oluyor birebir vakitte metnin/oyun zamansal geçişinin de simgelerinden oluyor. Bu sistem her karakter değişiminde hareket ediyor; dekor, kostüm, aksesuar taşıyor; bazen yürüyüş bandı, bazen mahkeme kürsüsü, bazen karyola, bazen yemek masası olarak hal alıyor.
Sahnenin ortasında pozisyonlandırılmış elips biçimindeki aynanın önünde kendisi ve gölgesiyle akrep ve yelkovan imajı üzere şık ışık hareketleri tasarlanmış. Işık da bu tek kişilik Tanpınar, Hayriler ordusunun yardımcı oyuncularından bir başkası üzere. Elips aynanın kerameti hayli fazla. Yeniden kronolojik geçişlerin ve şuur akışının değerli simgeleri orada beliriyor. En başta tik tak tik tak atan saatimizin şahsen kendisi oluyor. Ayna episodeların görüntü olarak evvelce kaydedilmiş kesitlerinin de bize gösterildiği ekran oluyor. Teknik olarak çok estetik fikirlerle sahneye gelen bu imgelerin çekim ve kurgularının sahnedekilere nazaran biraz “parodileşmiş” olduğunu düşünüyorum. Lakin Serkan Keskin’in dramasından, trajedisine, şivesinden farklı yaş özelliklerine kadar hiçbir şeyin güldürüsünü de melankolisine de kolayına kaçarak candalandırmadığını vurgulayalım. Bu bakımdan oyuncunun görüntüdeki suretiyle sahnede pinpon oynadığı sahneyi mutlaka imliyorum. Türkiye’deki çağdaş sahne tekniklerinin kullanımına dair seyir tecrübemiz gelişkin sayılmaz hâlâ. Zira ya kısıtlı imkanlarla sahneye gelen uygulamalarını seyrediyoruz ya da sponsorlu bir işse teknik imkanlar ve “popüler” isimler garantör sayılarak tiyatral ögelerin es geçildiği örneklere rastlıyoruz. Oyun bu handikapları aşabilmiş görünüyor. Oyuncunun aynada görünen -daha evvel çekilmiş videodaki- karakterle sahnede eş vakitli oynarken diyaloğa geçmesi şizofrenik bir estetik de kuruyor. Aynanın fonksiyonelliği Hayrinin başının içindekileri yansıttığı sahnelerde daha etkileyici bir lisana dönüşüyor; onun zihninin bulanıklığı bir ebru çalışması ya da bir fotoğraf formuna dönüşüyor ya da şuur dışı ve ona bağlı hayallerinin yansıması, bazen de içindeki sesin imajı orada görmek sinemadaki büyülü gerçekçi lisana de göz kırpıyor. Terapi seansları ve hayallerin aynadaki aksi ile dikkat cazip görsel imajlar yaratılıyor. Tuluğ Tırpan’ın müzikleri de dekor ve ışıkla yardımcı oyuncu rolünü paylaşıyor. Oyuncunun tek kişilik çoklu performansında nefes almasına, yutkunmasına ve tıpkı anda ritmin kaçmamasına katkı sunuyor.
Oyun, metne nazaran görselleştirme avantajını kullanırken romanın duygusal ve düşünsel derinliğinde kaybolmayıp sadeleşmeyi oradaki nüansları yitirmeden yapabilmiş. Bilhassa Ahmet Hamdi Tanpınar’ın değerinin ve vaktinde hakikat anlaşılamamasının -ki bu neden gerçek yaratıcıların başına her devirde gelir diye düşünmeden edemiyor insan- edebiyat tartışmalarına mevzu olduğunu hatırlayabilirsiniz. Bense romanın bugüne dair bir kehanet olması üzerinde oyunu izlerken daha fazla durdum, yani tahminen de müellifi bugün gerçek anlamak daha imkanlı. Sanırım vefanın artık nostaljik bir his, paranın en geçerli hukuk, popülizmin makbul, şöhretin geçersiz ve bütün saatlerin konseyi olduğu bir vakitten dönüp bakmak muharririn ironilerinin içindeki simgelere daha kolay ayıktırıyor bizi!
Siz de düşünsenize alarmlar, hatırlatmalar, daima bir yerlere yetişmeler, kesinlikle geç kalmalar, kol saatlerinde nabızdan saate, saatten nabza anksiyeteler, asla kâfi uzunlukta olmayan ve aslında bize ilişkin de olmayan, paramızı verene feda ettiğimiz; sevdiklerimizi, meraklarımızı, heyecanlarımızı sığdıramadığımız bir o kadar “değerli zamanımız”… Haksız mıyım bu roman yalnızca saat metaforu üzerinden bile düşünsek Ahmet Hamdi Tanpınar’ı gerçekçi bir kâhin de yapmamış mıdır! Bizden çalınacak vaktimizin, saatlerle sömürünün organize edilmesinin, iş gücünün konsolide edilmesinin, bu yolla insanın çürütüldüğü, yalnızlığa boğulduğu, yavanlaşan, uysallaşan sonuçtaysa hayatına yabancılaşan manzarasını de aktarmamış mıdır roman! Güneşin doğup batışının insanın çalışmaya başlayıp çalışmayı bitirmesi dışındaki tüm sözleri bile değerini yitirmişken “Saatleri Ayarlama Enstitüsü bize diğer neler anlatıyor?” sorusunu oyun aracılığıyla düşünme fırsatını kendim için geniş geniş kullandım doğrusu.
Şimdiye kadar roman üzerinden bu görüşlere pek varılmamış olunsa da edebi, siyasal ve felsefi tartışmalara, araştırmalara, keşiflere koca bir saha açan “Saatleri Ayarlama Enstitüsü” diğer iki okumayla çokça imlenmiştir. Bunlardan birincisi romanın şark garb çekişmesi ve daha çok “batının ilericiliğine” muhafazakâr lakin haklı tenkit olarak okunması, oburu saatler hakkında -ki o da bu savı destekleyen tek bir imgeymiş üzere anılarak- Türkiye’nin alaturka saatten alafranga saate, yani ezanî saatten Greenwich saatine geçmesi sorunu üzerinden yapıldı. Halbuki “Saatleri Ayarlama Enstitüsü” roman tekniği ve lisanı ile de felsefi ve siyasal öngörüsüyle de yukarda da bahsettiğim uzamlarıyla “dahası”dır, ironik romanın Türkiye’deki birinci örneği olarak anılır örneğin. Armağan Ekici K24’te yayımlanan yazısında, “Tanpınar, Saatleri Ayarlama Enstitüsü’yle, Türkiye’nin alafranga saate geçmesiyle değil, farklı bir şeyle dalga geçiyor: sanayileşen dünyanın ve bürokrasinin tüm ilerleme, iktisat ve ekonomik verimlilik retoriği içinde, saçmasapan, hiçbir gerçek gereksinime karşılık vermeyen bir kurumu bile yıllarca sürdürebilmesini hicvediyor. 1954’te kitabı tefrika ederken ‘Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nün lüzumsuzluğu, her gün radyodan memleket saat ayarı alabilen okurları için aşikârdı; bizse, bugün, devirleri karıştırdığımız için, kitaptaki vurguları da karıştırıyoruz” diyerek yapıta ve müellife dair değerli yerlerin altını çiziyor. Oyundan çok kopmak istemiyorum lakin Armağan Ekici’nin bu yazısındaki vurguları hem müellifin hem romanın datalı olanlardan öte imajını aramak ve “dahasını” tartışmak için ufuk açıcı buluyorum. Umarım oyun vesilesiyle buraları da güncelleriz.
Oyundan biraz da Ahmet Hamdi Tanpınar’ın gözünden bahsetmek isterim. “Nasıl yani?” diyeceksiniz haliyle, “Belki de şahsiyet dediğimiz şey bu, yani hafızanın ambarındaki maskelerin zenginliği ve tesadüfü, onların birbirleriyle yaptığı terkiplerin bizi benimsemesidir” diye yazıyor Ahmet Hamdi Tanpınar ‘Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nde anımsarsanız. Ben bu satırları tekrar okuduğumda Tanpınar, oyunu seyredip bu türlü özetleyebilirdi üzere garip şeyler düşündüm. Bu hususta düşünmenin de ironik ve tekinsiz yanları var sanırım. Hilmi Ziya Ülken de yapıtın çetinliğine ve tekinsizliğine dair şöyle bir not düşüyor mesela, “Saatleri Ayarlama Enstitüsü bir roman olarak direkt insan içindir ve gereksinimi olan herkese muazzam bir hakikati muazzam bir sevinç içinde sunmaktadır bugün de. Hiç lakin hiç yabancısı olmadığımız, kadim ve kısa bir hakikattir bu: Nosce te ipsum!” Ve Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yeni Türk Edebiyatı Dr. Nilgün Kâtipoğlu da ekleme yapıyor bu mevzuda: “Nitekim roman hem tasavvufi bilgiye göndermeleriyle hem de çağdaş psikanaliz metoduyla ‘Nosce te ipsum’ hakikatine yavaş yavaş kapı ortalar.”
Bence Serkan Keskin ve Serdar Biliş için de bu sahnelemedeki en tekinsiz yer burasıydı. “Muazzam bir hakikati muazzam bir sevinç içinde sunmak” çok bıçak sırtı olsa gerek; sorguladık, güldük. Elinize sağlık!
Ne vakit izleriz:
17.09.2023 Pazar / 20:00
Zorlu PSM / İstanbul
18.09.2023 Pazartesi / 20:30
Zorlu PSM / İstanbul
28.09.2023 Perşembe / 20:30
Atatürk Kongre Kültür Merkezi / Bursa
08.10.2023 Pazar / 20:00
Zorlu PSM / İstanbul
29.10.2023 Pazar / 21:00
Harbiye Cemil Topuzlu Açıkhava
Künye:
Yazan: Ahmet Hamdi Tanpınar, Yöneten ve Uyarlayan: Serdar Biliş, Sahne ve Kostüm Tasarımı: Gamze Kuş, Görüntü Direktörü: Ahmet Sesigürgil, Müzik: Tuluğ Tırpan, Multimedya Tasarım ve Yapım:, Illusionist, Işık Tasarımı: Cem Yılmazer, Ses Tasarım: İzel Baybars, Ogün Kayıkçı, Başar Yurtcu, Yardımcı Direktör: Serin Öztoprak, Ekremcan Arslandağ, Metin Düzenleme: Dava Oktay, Oyun Asistanları: Ahmet Kahvecioğlu, Oğuzhan Altıntaş, Mert Yılmaz Yıldırım, Onur Erdemir, Berke Şenel, Sanatçı Asistanı: Sibel Altan, Dekor ve Kostüm Sorumlusu: Onur Uğurlu, Kostüm Şefi: Hasret Turgut, Sahne Amiri: Buyruk Yalkı, Dekor Üretim: Metin Gümüşoğlu (Kibele Dekor), Dekor Teknik: Zeki Küçük, Yapım: Saatler Kolektif, Uygulayıcı Üretimci: Gülgün Dedeçam, Yardımcı Direktör: Efe Can Yıldız, Makyaj Tasarımı: Reyhan Okumuş, Peruk Tasarımı: Oya Ballıkaya, Hareket Tertibi: Büşra Firidin, Focus Puller: Armağan Gündüz, Yasin Bayşeker, Kamera Asistanı: Emre Baş, Kamera Stajyer: Eylül Akkaya, Işık Şefi: Hakkı Yazıcı, Kadir Yazıcı, Süleyman Öztürk, Best Uzunluk: Hakan Altunkök, Işık Asistanı: Ahmet Gökdeniz, Selçin Çelebi, Set Amiri: Hasan Kesici, Ses Teknisyeni: Tuna Güler, Boom Operatörü: Oğulcan Geçit, DIT: Yusuf Arık, Hakan Erten, Video Asistanı: Burak Yalçın, Oktotech Prodüksiyon Asistanı: Berke Şenel, Kurgu Operatörü: Ulaş Mert Şimşek, Illusionist Tasarım Takımı, Multimedia Direktörü: Eray Taşpınar, Proje Koordinatörü: Doğa Kurtuluş, Lead Compositing: Furkan Alabaş, Realtime VFX: Çiğdem Güler, Görsel Tasarım: Emrecan Akyolcu, Proje Asistanı: Melike Tarakçı, Compositing: Abdullah Kaan Giyik, Ömer Bulut, Stüdyo: Orion, Işık ve Kamera Teknik Supervizor: Ozan Özgür Arıcan, Yaratıcı Ajans: TBWA/İstanbul, Özge İnanç, İlkay Gürpınar, Grafik Tasarım: Özge İnanç Animasyon: Mahmut Kalyoncu, Fotoğraf Yapımı: Fotosanayii, Fotoğraf: Burcum Baygut, İletişim Danışmanlığı: İrtibat Deposu, Sosyal Medya İrtibat: Emirhan Savaş, Destekçiler: BetaLand Audiovisual, Semaver Kumpanya, Fotosanayii, Mattestudio, Yasemin Özbudun.
