Canan Çakırlar
Örgütlenmiş yerleşik hayata dayalı merkezi otoriteye sahip siyasi yapılarda kelam sahibi kişi ve Ümraniye Escort kurumlar yalnızca insanları değil hayvanları da denetim altında tutmak ister Bu kişi ve kurumlar beşerler üzere hayvanların da yaşamasına yemesine içmesine çalışmasına göçüne vefatına müdahale ederek güçlerini tescil ederler İtaatsizliğe Kadıköy Escort meyilli olan insanların otorite korkusunu hayvanları da kullanarak perçinlerler Örneğin Nijerya ya da Çad dan diplomatik yahut kaçak yollarla getirilen zürafaları çocuklar hayvanları tanısın diye eski saray bahçelerinde kurulan modern Ataşehir Escort hayvanat bahçelerine kapatır Anne baba Çocuğum hava alsın biraz da bir şeyler öğrensin hem de eğlensin bir taşla üç kuş diye tek boş gününde çocuğunu buralara götürür Ancak çocukta küçücük Maltepe Escort kafes üzere bir yerde hapsedilen zürafaları gördüğü vakit uyanan his acımadır Bildiri alınmıştır Devlet o kadar güçlüdür ki gitmeyi hayal bile edemeyeceğimiz kıtalardan koskoca ve güçlü tabiatta özgürce koşan yabani Anadolu Yakası Escort hayvanları alıp parmaklıklar arkasına hapsedebilir onları acınacak ya da gülünecek hallere sokabilir Gerekirse birebirini beşere da yapar o halde
Yerleşik hayat tarım ve hayvancılığa dayalı karmaşık siyasi yapıların prototiplerine Ortadoğu tarihinde rastlarız Bölgedeki arkeoloji lisanlar tarihi ve antik tarih araştırmalarının birçoğu birinci devletleri anlamaya odaklanmıştır Bu araştırmaların çabucak hepsi insan odaklı antropolojik ya da tarih tezleriyle ulusal ya da üniversal kültürel mirası anlamaya çalışır Birinci devletlerin oluşmasıyla ilgili araştırma ve tartışmalarda tarım ve hayvancılıktan sıkça bahsedilse de bu tartışmalar hayvanların yani insan olmayan hassas canlıların tarafından pek bakmaz mevzuya İnsan hayvan bağları kelam konusu olduğunda hayvanlar ekonomik kaynak olarak görülür Bu tam da devletin bakış açısıdır Yazının birinci ortaya çıkışından beri saray tapınaklar sürüdeki koyunları saymakla çobanın baharda kaç koyunla döneceğini hesap etmekle meşguldür
Devlet köklenir genişler toplumsal kurumlar değişirken hayvanlara nasıl davrandı Onları halklarla olan bağlantılarını düzenlemek için nasıl kullandı İşte arkeoloji ve tarih bize devlet hayvan bağlantısının devlet insan münasebetleriyle paralellikler gösterdiğini eşitsizleşen toplumların erilleşen kurumların güç ve zenginliğe başka canlı ve cansız varlıkların yanı sıra hayvan vücutlarına de müdahale ederek nasıl ulaştıklarını gösterir
EMEKÇİ HAYVANLAR
Sığırın tarla sürebilmesi için öküze dönüştürülmesi gerekir Yani küçük yaşta iğdiş edilir Böylelikle kasları güçlenebilir ancak azmaz ve huysuzluk etmez Hem köleleşmesi kolay olur hem de toprağı daha verimli hale getirebilecek gücü artar İğdiş eden ve öküzü yetiştiren genelde eril şahıslar öküzler üzerinde kurdukları hâkimiyet üzerinden yani hayvanın acısından kaynaklı olarak beşerler ortasında prestij kazanır Öküzün sürdüğü tarla daha verimli olduğundan tarla sahibi kişi yahut kurum zenginleşir onlar zenginleştikçe prestij ve güç alanları genişler Öte yandan öküz tarlayı sürmektedir hatta öküz kaba bulduğumuz insanları aşağılamak için kullandığımız bir sıfattır
Evcilleşmeden sonra sığır eşek at deve üzere hayvanlar işçi de olmuşlardır Ünlü İngiliz arkeolog Andrew Sherratt ın tabiriyle bu teknolojik ihtilal siyasi yapıların egemenlik bölgelerini genişletmelerine dar alanlardan çok ölçüde ziraî eser elde edip daha fazla yerleşik insanı besleyebilme yetisi kazanmalarına yol açmıştır Gelir ve fırsat eşitliklerinin azalmaya başlaması da hayvanların köleleştirmesi ile tıpkı vakitlere denk gelir
Aşağı Mezopotamya da toprak sahipliği mega inşaat projeleri zigguratlar sulama kanalları pahalı metal ve taş ticaretiyle zenginleşmiş tüccar hükümdarlar daha MÖ 3 üncü binyılda yani Erken Tunç Çağı nda ölürken bile öküzlerini kendileriyle bir arada öldürme yoluyla hısım ve akrabalarının toplumsal statülerini son sefer artırma gereği duymuşlardır Görünen o ki öküzler kağnıda da kullanılmıştır
SAVAŞTA HAYVANLAR
Büyükbaş hayvanlar savaşlarda çeşitli misyonlar üstlenirler daha doğrusu bu misyonlar onlara beşerler tarafından verilir Savaş hayvanlarından en önde gelenleri Timur un ya da Hanibal ın filleri üzere ün sahibi hayvanlar olsa da pek çok eşek at öküz hatta koyun savaşta cepheye gereç taşımış kahraman şövalyelerin altında hayatlarını kaybetmişlerdir Kimilerine insan sahipleriyle birlikte gömülme gururu bahşedilmiştir Ortadoğu da atlarla insanların adeta atılmış halde bir arada bulunduğu Tunç Çağı na ilişkin mezarlar bulunmuştur Bunlardan çok daha fazlasını bir Kafkasya ve Orta Asya geleneği olan kurgan ismi verilen anıtsal toprak mezarlarından biliyoruz Savaşlar esnasında yaşanan zarurî göçlere hayvanlar da katılmış ya da yola tek başına çıkmış yollarda susuzluk bakımsızlık ve tükenmişlikten acı çekerek hayatlarını kaybetmişlerdir
Bunlara ek olarak genelde işgalci ordunun askerleri tarafından örneğin yiyecek sorunu açlık üzere nedenlerle olağanda eti tüketilmeyen hayvanların avlanması da tekrar savaş ve işgaller sırasında gerçekleşebilir Örneğin su ve deniz kaplumbağaları Doğu Akdeniz de Nil Asi Fırat ve Dicle üzere akarsularda yaygın olsa da çok sık tüketilmemiştir Ama Demir Çağı nda Asur egemenliğine giren kimi yerleşimlerde apansızın kaplumbağa avına başlanmış bu kaplumbağalar sembolik manalar kazanmış mezarlarda beşerlerle bir ortada gömülmüşlerdir Kelam konusu kaplumbağalar bir metre uzunluğa kadar varabilen devasa sürüngenlerdir
DİPLOMATİK ELÇİLER
Soğuk Savaş sırasında kuşağı tükenmekte olan hayvanlar Batı daki araştırma enstitülü hayvanat bahçeleriyle işbirliği yapılarak kurtarılırdı Kurtarma derken olağan kendimizden kurtarıyoruz Bu hayvanların en ünlüsü ana vatanı Çin olan panda Çin Halk Cumhuriyeti pandaları batı ülkelerine ödünç vererek aslında kiralayarak onları diplomatik armağan haline getirmişti Pandalar diplomatik pazarlıkları yumuşatmak için kullanılırken batıda komünistlerle aramız gitgide güzelleşiyor üstelik aramız ne kadar makûs olursa olsun çevre müdafaa hayvanseverlik üzere kıymetler evrenseldir demeye getiriliyordu Birebir vakitte bilim teknikte olan üstünlük yediden yetmişe her türlü politik görüşe sahip beşere şirin panda münasebetiyle bir kere daha ispatlanmış oluyordu
Hayvanların memleketler arası diplomasiye alet edilmesi MÖ 2 inci binyılda çoktan başlamış görünüyor Elimizde yazılı kaynaklar olmasa da MÖ 3 üncü binyılda Afrika da evcilleştirilip çabucak ardından Filistin e getirilen eşekler bu türlü bir gayeye hizmet etmiş olabilir Pazarlıkla alınıp verilmeleri bir yana bu eşeklerden kimilerinin beşerlerle birlikte gömülmeleri yaşarken onların statülerine katkıda bulundukları manasına geliyor olabilir
Mısır ın Teb kentinde bulunan pek çok mezardan birinin duvarlarında Suriyelilerin tasma takılmış bir boz ayıyı ve bir Asya filini amfora ve gibisi ticaret eseriyle birlikte Mısır a getirdiği tasvir edilir Bu duvar resmi New York taki Metropolitan Müzesi nde yerini alana kadar asil ve varlıklı bir insan olan Teb Valisi Rekhmire ın mezarını süslüyordu Bu sıralarda Mısır Suriye yi ya işgal etmiş ya da daima hücumlara maruz bırakıyordu Yazının geri kalan kısmında fillerden bahsedeceğim lakin buradaki boz ayı da dikkat cazip Ortadoğu daki çabucak her arkeolojik alanın kalıntıları ortasında kemikleri bulunan bu tıp aslan at sığır üzere başka büyük hayvanların bilakis ikonografide kendini pek göstermez
HAYVANLARIN EFENDİSİ AVLAKLARDA BELİRLİ OLUR
Suriye de yaşayan filler Mısır a diplomatik ikram olarak getirilirken firavunların Suriye de sergiledikleri güç şovlarının en etkileyicilerinden biri Asi Vadisi nde gerçekleşen fil avlarıydı Fil avı egemenlerin insanlara olduğu üzere güçlü ve büyük hayvanlara da hükmedebildiklerini göstermek gayesini güdüyordu Avladıkları fillerin sayısıyla övünenler yalnızca Mısır firavunları değildi Asur hükümdarları MÖ 10 ve 9 uncu yüzyıllarda yazdırdıkları yazıtlarda otuz ila elli altı fil öldürdüklerini söylüyorlardı Asurlular sayıyı abartmış olsalar bile bu fillerin benzerilerini tahminen de bunların kimilerinin iskeletlerini Ankara daki Tabiat Tarihi Müzesi nde ya da Kahramanmaraş Müzesi nde ziyaret edebilirsiniz Bu iskeletler Maraş ın Gavurgölü nde gölün Türkiye Cumhuriyeti tarafından ıslah edilmesi sonucunda bulunmuştur Tekrar bu fillerden en az bir tanesi radyokarbon sistemiyle MÖ 8 inci yüzyıl civarına tarihlenmiştir
Bizim müzelerde sergilediğimiz üzere o periyodun yönetici sınıfı bu fillere ilişkin iskelet modüllerini Amik Ovası nın ortalarında yer alan Alalah ve Suriye de yer alan Qatna üzere başkentlerin saraylarında sergilemişti Alalah ta işlenmemiş iki fildişi de sarayın salonunda tahminen de elçilerin güçlü tüccarların kabul edildiği özel bir yerde alanın eski kazıcısı Woolley tarafından bulunmuştu
SÜRGÜNDEKİ FİLLER VE YOK OLUŞ
Maraş filleri ya da Suriye filleri yarı evcilleşmiş Asya filleriyle akraba lakin Asi ve Fırat ırmakları boyunca kazılan höyüklerde kemiklerine MÖ 1800 ile 700 yılları ortasında rastlanıyor Malatya daki Arslantepe Adana daki Sirkeli Hatay daki Alalah üzere Tunç Çağı merkezlerinde ortaya çıkıyorlar Bir de artık Gavur Gölü nün yerinde olan tarlalardan Kuvvetle ihtimal ki Suriye fili tüccarlar ve devlet vazifelileri tarafından Asya dan yarı evcil olarak avlaklara ve hayvanat bahçelerine konmak için getiriliyor Suriye ye
Asya filleri yetiştirmesi kolay hayvanlar değil kısa mühlet içinde tabiata dağılıyor ve orada ürüyorlar O vakitler Ortadoğu da çok sayıda ormanlık alan bataklık ve göl olduğu için filler buralara yerleşiyorlar Bu durum bize romantik bir fikir üzere gelebilir Qatna ve Alalah ın hükümdarlarına geldiği gibi Lakin zapt etmesi kolay olmayan bu dev otçullar Ortadoğu nun tüm ekolojik istikrarlarını alt üst etmiş olmalı Asi ve Fırat ırmakları boyunca yüzlerce yerleşimin ortasında özgürce salınıp tonlarca ot yiyen bu sürüler tarlalara girmiş koyun ve sığırların yayıldığı otlaklardan yararlanmış hasebiyle tarım ve hayvancılığa dayalı geçim iktisadını sarsmış olmalılar O halde devletin ya da halkın bu fillerden kurtulmak dışında bir devaları kalmıyor Filler öldürülüyor dişleri sökülüyor ve bin yıllık fil macerası MÖ 700 üzere sona eriyor Ortadoğu dan daha sonra devir dönem pek çok filin geçtiğini yazılı kaynaklardan ve İstanbul Yenikapı daki kazılardan biliyoruz
ANTROPOSEN’E BAĞLAMAK
Bu mevzuyu Arkeo Duvar ın Antroposen sayısında tartışmamın sebebi yaşadığımız çağ olan Antroposen in binlerce yıldır aslında devam ettiğini göstermek değil Bahsettiğim örnekler çarpıcı olsa da bugünle kıyaslamak yanlışsız olmaz Bugün tek seferde yüz bin evet 100 bin adet balık tutabilen dev gemiler okyanusları talan ediyor Devletin askeri iç savaş sırasında azınlık sayıp hor gördükleri vatandaşların sürülerini ahırlarında canlı diri yakıyor Her yıl binlerce fildişini memleketler arası ağlarda satan devlet irtibatlı çeteler fillerin anahtar çeşit olarak misyon yaparak koruduğu ekosistemleri de yok etmiş oluyorlar Batı zenginleştikçe Afrika da aslında vücutları küçücük olan sığırlar açlık ve susuzluktan telef oluyor Ekosistemleri şuurlu olarak yerinde yok eden memleketler arası şirketlerin devasa çıkarları hem beşerler hem de hayvanlar için cehennemî sonuçlara yol açıyor Sulak alanları kurutarak sanayi sitesi ya da havaalanı inşa etmek hayvancılıkla geçinen halkların ormanlarda sürü otlatmasını yasaklamak maden arayıp baraj yapıp ırmaklardan yararlanan her türlü organizmayı topyekûn hayat alanından etmek üzere aksiyonlar de üstten gelen buyruk ve müsaadelerle halloluyor Bunun yanı sıra devlet ve devlet üzere organize güç toplayıcıları Antroposen şuurunun artırılması yolundaki adımları sekteye uğratmak için elinden geleni yapıyor Kanunî yahut yasa dışı sistemlerle plastik tüketiminin azaltılması hayvan hakları etraf muhafazası üzere acil hususları ertelemek de devletin dolaylı ölümcül taktikleri ortasında
Bu yazıda maksadım Antroposen in en büyük sorunu olan iklim adaletsizliğine yol açan eşitsizliklerin sorumlularının hepimizden çok yöneten ve çok tüketen bir kesim olduğunu birinci devletlerin tarihinden hareketle arkeolojik ve yazılı kaynakları kullanarak göstermekti Başka gayem ise bu zümrenin insan ömrüne pek bir duyarlığı olmadığı üzere hayvanları yani dünyayı paylaştığımız başka hassas yaratıkları da güçlerinin uzantıları olarak gördüklerini anlatmak Kimi insanların insan olmayan canlılarla kurdukları bağlantılar yaşadığımız ekolojik krizin temelinde yatıyor bunun artık hepimiz farkındayız Hayvanların biyolojik ve davranışsal özelliklerini kullanarak şiddeti yücelten toplumda köklenen eril hiyerarşiyi sertleştirmek uğruna hayvan vücutlarına de şiddet uygulayan devlet ve devletsi yapıların kökenini arkeoloji ve tarih yoluyla okuyarak bu farkındalığa derinlik kazandırılmalı Özcesi periyot diğer periyot olmalı
*Groningen Üniversitesi Institute of Archaeology
