Akhtamar Kutsal Haç Kilisesi kabartmaları: Eski ve Yeni Ahit’in görsel anlatımı

Abdullah Deveci*

Pek bilinmese de Anadolu’da harikulade hoşluktaki jeolojik oluşumlardan birisi Van Gölü’dür. Yaklaşık iki yüz bin yıl evvel volkanik Nemrut Dağı lavlarının Bitlis Vadisi’ni doldurması ve Van çukuru ile Muş çukuru ortasında oluşturduğu setler, Van Gölü’nün oluşmasını sağlamıştır. Denizlerde olduğu üzere Van Gölü’nün su düzeyi de alçalıp yükselir. Bu özelliği ile geçmişten günümüze iklim değişimlerinin kaydını meblağ. Tüm bunlar Nemrut Volkanı ile birlikte Van Gölü’ne ülkemizin kıymetli bir jeopark alanı olma özelliğini kazandırır. Uygarlık tarihi açısından da Van etrafı daima değerli olmuştur. Ermeni mimarisi ve sanatının bu bölgede ağır izleri vardır. Van Gölü’ndeki dört adanın hepsinde insanlık kültür mirasına giren Ermeni mimari ve sanatının örnekleriyle karşılaşılır: Kuzu (Rab) Adası üzerinde Kuzu Şapeli, Adır Adası üzerinde Lim Manastırı, Çarpanak Adası üzerinde Ktouts (Ktuc) ve Akhtamar Adası üzerinde Akhtamar Kilisesi. Akhtamar Adası’nın kuzeydoğusunda yer alan Kutsal Haç Kilisesi, doğu kiliseleri içinde özel bir kıymete sahiptir. 451 yılındaki Kalkedon (Kadıköy) Konsili’nden sonra batı kiliselerinden farklı yol izleyen Ermeni Kilisesi hiyerarşisinde en yüksek manevî kişilik ‘katoğikos’ tıp. Katoğikosluk papalıkla misal bir kıymete sahiptir. Akhtamar, Sis ve Echmiadzin’deki (Eçmiyazin) katoğikosluklarıyla bir arada üç merkezden biri olur. Akhtamar Kutsal Haç Kilisesi, 1895 yılına kadar bu merkezi özelliğini devam ettirir. Vaspurakan Hükümdarı I. Hacik Gagik Ardzruni’nin mimar ve keşiş Manuel’e bir saray kompleksinin kilisesi olarak yaptırttığı Kutsal Haç Kilisesi, 915-921 tarihleri ortasında inşa edilmiştir. Yapı topluluğu içinde yer alan saray ve limandan hiçbir kalıntı günümüze ulaşmamıştır. Değişik devirlerde eklenen yapılarla bir manastıra dönüşen yapı topluluğundan kilisenin dışında iki şapel, iki jamatun (kilise meskeni, toplantı yeri), çan kulesi, keşiş odaları ve mezarlık günümüze ulaşabilmiştir.

Kilise, merkezi kubbeli ve dört yapraklı yonca biçimli haç plan (tetraconchos) dizaynına nazaran inşa edilmiştir. Taş personelliği ve bilhassa kabartmaları Ermeni sanat ve mimarisinde değerli bir yere sahiptir. Gönül Öney, kabartmaların mimarinin önüne geçtiğini ve çok etkileyici olduğunu söyler. Bu kabartmalar yatay dört nesil biçiminde yapının tüm cephelerini dolaşır. Ayrıyeten sistemsiz yerleştirilmiş diğer kabartmalar da vardır. Bu kabartmalarda Eski Ahit ve Yeni Ahit (İncil) bahisli sahneler betimlenmiştir. Dini bahisli sahnelerin dışında hayvan figürleri, geometrik ve bitkisel süslemeler görülür. Kilisenin mimarlık tarihi bağlamında anlatımı ve süslemelerinin tarifi epey geniş bir çalışma hususudur. Burada kelamını ettiğimiz kabartmalardan Yunus Peygamber ile ilgili olan sahneyi öteki örneklerle karşılaştırarak ele alacağız.

AKHTAMAR KUTSAL HAÇ KİLİSESİ’NDEKİ YUNUS PEYGAMBER KABARTMASI

Kilisenin batı haç kolunun güney cephesinde yer alan Yunus Peygamber’le ilgili kabartmalar, Eski Ahit’teki anlatıların kilise duvarına geçirilmiş halidir. Eski Ahit’in Yunus Bölümü’nde Nineve Kenti ve Peygamber Yunus’un yapıp ettikleri ve başına gelenler anlatılır. Yunus, İlah tarafından Nineve (Ninova) halkını uyarmak için görevlendirilir. Lakin Yunus Peygamber Nineve’ye gitmek istemez ve Tarşiş’e gitmek için günümüzde Tel Aviv’in kesimi olan eski liman kenti Yafa’dan bir gemiye biner. İlah, denizde büyük bir fırtına çıkarır. Denizciler evvel tartı yapan eşyaları atarlar, deva olmaz. Sonra bu felaketin kimin yüzünden geldiğini anlamak için kura çekerler. Kura Yunus’a çıkar. Yunus denize atılır ve fırtına diner. Tanrı’nın buyruğuyla de büyük bir balık Yunus’u yutar ve Yunus, üç gün balığın karnında kalır. Yunus, Tanrı’ya dualar eder. Duaları sayesinde balık kusarak Yunus’u karaya bırakır. Yunus, Nineve’ye sarfiyat ve makûs yoldan dönmedikleri takdirde kırk gün sonra helak edileceklerini bildirir. Nineve Hükümdarı ve halkı, Tanrı’ya dualar ederek makus yoldan dönerler. İlah, Nineve’yi affeder. Ama İsraillilerin düşmanı olan Nineve halkının affedilmesi Yunus’un gücüne masraf. Tanrı’ya ölmesi için dua eder. Bir çardakta olacakları beklerken, İlah bir asma kabağı yeşerterek Yunus’u evvel rahatlatır, sonra da bitkiyi kurutup güneşin altında bitkin düşürür. Yunus bitkinin kurumasına üzülür, tekrar ölmek ister. İlah da ona şöyle der: “Sen emeğini çekmediğin ve büyütmediğin asma kabağına acıyorsun, o kabak ki, bir gecede çıktı ve bir gecede yok oldu; ya ben Nineve için, o büyük kent için acımayayım mı?” (Eski Ahit; Yunus, 4: 10-11).

Kabartmalarda tam da üstte geçen kıssa anlatılır. Kabartmaların sistemi bir sinema şeridi üzere üstten aşağıya ve soldan sağa yanlışsız gelişir. Kim oldukları bilinmeyen üstteki madalyonların alt kısmında ayakta ve bir eliyle ikaz eden konumu almış Yunus Peygamber, bağdaş kurarak oturmuş Nineve Kralı’na bir şeyler anlatıyor üzere betimlenmiştir. Bu ortada bağdaş kurmanın doğuda iktidar göstergesi bir sahne olduğunu belirtelim. Soldaki kabartmada ise kıssanın en kıymetli kısmı olan, yelkenli bir gemide üç erkek figürünün Yunus Peygamber’i denize atışı ve denizde iri bir balığın Yunus Peygamber’i yutması gösterilmiştir. Çabucak yandaki karışık figür ise Yunus Peygamberi yutan balıktır. Balık burada daha detaylı olarak, kanatlı ve yabanî kara hayvanlarınınkine benzeyen başıyla fantastik bir hayvan olarak betimlenmiştir. En sağdaki şeridin son sahnesindeki erkek figürü ise Nineve kentinin cezalandırılmasını izlemek için beklerken asma kabağı yaprakları altında dinlenen ya da Tanrı’nın gönderdiği bir kurdun asma kabağını yemesinden sonra güneşin altında bitkin düşen Peygamber Yunus olmalıdır.

Başka örnekler de vardır: 1678 yılında İstanbul’da tamamlanan bir Ermeni ilahi kitabındaki bir minyatür fotoğrafta de denize atılan Yunus’un balık tarafından yutuluşu gösterilmiştir. Dini bir metnin görsel anlatıya dönüşmesinde kaynağa tam bağlılık bu minyatür fotoğrafta de kendini gösterir.

İRAN VE OSMANLI MİNYATÜRLERİ: KURAN’DAKİ YUNUS PEYGAMBER

Yunus Peygamber’in hikayesi Eski Ahit’ten birtakım temel farklarla Kuran’da da yer alır. Kuran’da sayılan 25 peygamberden biri Yunus Peygamber’dir. Tevbe, Saffat, Enbiya, En’am müddetleri ve kendi ismiyle anılan onuncu mühlet olan Yunus Suresi’nde Yunus Peygamber’le ilgili anlatımlar vardır. Kuran’da Yunus Peygamber için balık sahibi manasında Zin-nun denilmektedir. İnanışa nazaran, Yunus Peygamber balık pişirenlerin, balıkçıların, dalyancıların piridir.

Kuran’da Eski Ahit’te geçmesinden farklı olarak Yunus’un kavmi putlara tapar. Eforlarına karşın kavmi hak yoluna girmez. Yunus Peygamber dayanamayıp dağa çıkar. Allah’tan gelen ikazla geri döner, kavmini hak yoluna çağırır. Yeniden karşılık bulamaz. Allah’tan ceza geleceğini anlayınca Yunus Peygamber kenti terk eder. Kentin üzerini kara bulutlar kaplar. Halk bu sefer yola gelir ve Yunus Peygamber’i aramaya başlar ancak bulamazlar. Cebrail Melek, Yunus’un yanına gelir ve halkının yanına gitmesini söyler. Ancak halkına kızgın Yunus bir gemiye binerek çekip sarfiyat. Gemi yalpalamaya başlayınca günahkâr aranır, kura çekilir. Kura Yunus’a çıkar. Fakat denizciler kutsal bir kişiyi denize atmak istemezler. Kura çekimi tekrarlanır ve her tekrarda kura yeniden Yunus’a çıkar. Yunus kendisini denize atar. Bir balık Yunus’u yutar. Balığın karnında uzun bir müddet kalan Yunus, Nineve kıyısına bırakılır. Bitkin düşen Yunus bir bitkinin altında dinlenir. İlah ona kavminin yanına dönmesini buyurur. Yunus böylelikle kavminin yanına döner [Enbiyâ S. 87-88; Sâffât S., 140-148; Kalem S., 48-50].

Yunus Peygamber’in balığın ağzından çıkışını gösteren sahneler İslam ikonografisinde mevzuya ait en kıymetli sahnelerdir. Bundan ötürü da dini bahisli değişik minyatürlü yazmalarda bu sahne daima tekrarlanmıştır. I. Ahmed Dönemi’nden gelen 1610 tarihli Falname isimli minyatürlü yazmada Yunus Peygamber’in balığın ağzından Cebrail’in yardımıyla çıkması betimlenmiştir.

Cebrail Melek’in yaptığı yardım, minyatürü hususun içeriği bakımından Akhtamar’daki kabartmadan farklı kılar. Eski Ahit’e nazaran (Yunus, 2:10), İlahın buyruğuyla balık, Yunus’u karaya kus[1]muştur. Kuran’da Yunus Peygamber’in balığın karnından çıkarılması, ‘‘Sağlığı bozulmuş olarak onun ıssız bir kıyıya bırakılmasını sağladık; üstüne (gölge yapması için) kabak çeşidinden bir bitki bitirdik (Sâffât Müddeti 145-146)’’ biçiminde anlatılır.

İran’da 1400 yıllarında yapılmış Cami el-Tevarih isimli yazmada da yeniden Melek Cebrail’in yardımıyla balığın karnından çıkan Yunus Peygamber’i gösteren sahne betimlenmiştir. Osmanlı ve İran’da değişik periyotlarda hazırlanmış dini bahisli yazmalarda Yunus Peygamber’le ilgili diğer minyatür fotoğrafları de vardır. Bu el yazmalarında minyatür fotoğraflar metni açıklayan görsellerdir. Bu yüzden bu fotoğrafların okunması ebediyen metinle bağlantılıdır. Tekrar Hıristiyan Dünyası’nda hem el yazması kitaplardaki minyatür fotoğraflarda hem de duvar yahut tual fotoğraflarında Yunus Peygamber’in hikayesi çokça betimlenmiştir. Bu fotoğraflarda de kutsal metinler güzel anlaşılsın diye sürekli kaynağa bağlı kalınmıştır.

*Sanat Tarihçisi, Eskişehir Okulu