Ali Güveloğlu
Urartular daha az bilinen ismiyle Bianiler MÖ I binyılda Doğu Anadolu Bölgesi nde Travesti hakimiyet kurmayı başarmış bir Demir Çağı toplumudur Aslına bakılırsa tarihî süreçte MÖ 1200 lerden beri ismi geçen bölgede Uruatri ve Nairi isimleriyle bilinen toplumların bir ortaya gelerek oluşturdukları yeni siyasi Ankara Travesti oluşumun ismiydi Urartu Bu siyasi gücün görünür olmasını imkanlı kılan gelişme de MÖ 1190 larda Anadolu nun o güne kadar bilinen en büyük siyasi tertibi olan Hitit Devleti nin tarih istanbul Travesti sahnesinden silinmesiyle gerçekleşti
URARTULARIN BESLENME ÇANTALARI
Urartu siyasi tertibinin hayat bulduğu coğrafya bugünkü Doğu Anadolu Bölgesi Ermenistan Kuzeybatı İran ve Irak ın küçük bir kısmından oluşuyordu Geniş ve yüksek platolar büyük akarsularla sulandığından tarım ve hayvancılığa son derece elverişli idi Urartuların beslenme alışkanlıklarının da bu doğrultuda hal aldığını söyleyebiliriz Bu çözümleme sırasında bize yol gösterecek üç kaynağa sahibiz Birincisi hafriyatlar sonucunda ortaya çıkarılan yiyecek depoları ambarlar ve buralardan günümüze ulaşan tohum kalıntıları İkincisi tekrar kazılarla ortaya çıkarılan kap kacak ve üçüncüsü ortaya çıkarılan buluntular üzerinde yer alan çizim ve görsel gereç Urartular beslenme alışkanlıklarını yazıya geçirmedikleri için sonlu sayıda kurban ritüeli ve ilahlara sunulan kurbanlar hakkında yazılı bilgi bu mevzuda yolumuza ışık tutuyor
Erzak depolarını tapınak kompleksi içine inşa ederek güvenliğini sağlamış olan Urartuların Ayanis te yer alan tapınak kompleksindeki depolarında arpa çavdar buğday süpürgelik darısı üzere tahılların yanı sıra bezelye baharat olarak kimyon maydanoz ve anavatanı Kafkaslar bölgesi olan kişniş tohumları ele geçmiştir Bu kadar az bilgiyle bir sonuca ulaşmak mümkün görünmese de birinci bakışta tahıl yüklü bir beslenmenin izleri ortaya çıkacak üzere görünüyor Daha ileri datalar Van Yoncatepe hafriyatında karşımıza çıkar Buradaki komplekste arpa buğday ve burçağa eşlikçi olarak nohut ve mercimek kalıntılarına rastlanmıştır Tıpkı komplekste tanımlaması güç olan karbonlaşmış yemek kalıntıları ile ot çeşitleri görülür Münasebetiyle Yoncatepe saray kompleksiyle birlikte Urartu beslenme çantasına biraz zerzevat ve baklagiller girmiş üzere görünüyor
Urartuların yaşadığı bölge hayvancılığa da son derece uygundu Esasen günümüze ulaşan birçok data de hayvancılıkla haşır neşir olduklarını gösteriyor Lakin ne yazık ki hayvansal yağı nasıl elde ettikleri ve ne halde kullandıkları hakkında bilgiye sahip değiliz Sadece Karmir Blur daki hafriyatlarda karşımıza çıkan depolamaya uygun yapılar ve tekneler aracılığıyla hayvansal yağ kullandıklarını ileri sürebiliriz Unutmayalım ki Urartulardan çok daha eskiye dayanan Mezopotamya toplumları tereyağı ve sade yağı tanıyorlar ve kullanıyorlardı Anzaf Kalesi nde karşımıza çıkan bir data ile Urartuların susam yağı kullandıklarını da öğreniyoruz ki bu da Mezopotamya mutfağıyla uyumlu bir durumdur Yeniden Karmir Blur dan gelen datalara bakacak olursak üzüm elma erik ayva ve nar üzere küçük çekirdekli meyveler de Urartu sofralarında yer alıyordu Bunlar ortasından üzümün bir bağcılık sistemi içinde yetiştirildiğine dair yazılı ispatlar bulunmasına rağmen başka meyvelerin sistemli bir üretim sistemine tabi tutulup tutulmadıklarını bilemiyoruz
Yukarıda ismi geçen hafriyat alanlarında sığır koyun üzere hayvanlarla geyik ceylan üzere av hayvanlarına ilişkin kemikler bir ortada bulunmuştur Yalnızca bu datalara bakarak bile Urartu toplumunun tahıllarla birlikte et de tükettiklerini hem yetiştiricilikle uğraştıklarını hem de avlandıklarını söyleyebiliriz Karmir Blur daki hafriyatlarda ortaya çıkan tavuk kaz üzere hayvan kemiklerine bakarak kümes hayvancılığı yapıldığı da söylenebilir Aslına bakılırsa tavuk MÖ 8 yüzyıldan evvel Yunan dünyasında bilinmiyordu Bu bakımdan Karmir Blur daki tavuk kemikleri Hindistan dan yola çıkan tavuk yetiştirme alışkanlığının güzergahı hakkında da bize küçük bir ipucu veriyor Tıpkı hafriyat alanından ele geçen balık kılçıkları Urartuların sofralarına orta sıra balık da koyduklarını gösteriyor Fakat bunu nasıl pişirdiklerini söylemek için evvel mutfak aletleri ile sunum kaplarını görmek gerek Yeniden tıpkı hafriyat alanlarında ortaya çıkarılan küpler ve mayalama teknelerine bakılarak Urartuların şarap ve bira yapmayı bildikleri ileri sürülür Bira günlük içecek olarak tüketilirken şarap büyük olasılıkla dini maksatlı düzenlenen şölenlerde ve saray içinde tüketilen bir içecekti
URARTULARDA YEMEKLER NASIL PİŞİYORDU
Urartuların kullandığı kap kacak imalat sürecinde kullanılan gerece nazaran iki kümede toplanabilir Bunlar günlük kullanımda yer verilen pişmiş toprak kaplar ile daha seçkin kullanıcıların dikkatine sunulan bronz kaplardır Karmir Blur daki hafriyatta ikinci kümeye dahil olan 100 e yakın kap kacak ve şarap içmek için kullanılan kupa ve kaseye rastlanmıştır Günlük kullanımdaki pişmiş toprak kaplar ise çabucak her hanede bulunur Bunlar ortasında çukur kaseler ile açık ateşte pişirme işine yarayan tencere yahut kazan olarak isimlendirebileceğimiz kaplar birinci sırada yer alır Bu ikisine bakarak bile Urartuların sulu yemekler tükettiğini basitçe söyleyebiliriz Tekrar hafriyatlarda ortaya çıkarılan bronz kepçeler derin tencerelerde kaynayan arpa buğday ve tahminen etli karışımı servis emeliyle kullanılmıştır Balık üzere objeleri kızartmaya yarayan daha sığ ve kulplu pişirme aletleri günümüz tavalarının eski örnekleri üzere duruyor Daha incelikli bardak sürahi yayvan tabak ve meyvelik üzere objeleri çoğunlukla Urartu kemerleri üzerindeki çizimleri üzerinden tanıyoruz Bunlar büyük olasılıkla ya öbür kavimlerce yağmalanmış yahut tekrar kullanılmak üzere eritilmiş olmalıdır
Yazılı evraklar saray hizmetçisi saki başı fırıncı üzere kimi mutfak çalışanına dair datalar sunsa da bunların vazife ve nitelikleri hakkında bilgi vermez dahası özgür mü yoksa köle mi olduklarını bile söylemezler Lakin elbette bir mutfak işçisine sahip olmak sıradan beşerden beklenen bir şey değil bu çeşit hizmetler yalnızca saray halkına sunulurdu
Urartu yazılı dokümanları üzüm dışındaki besin hususları hakkında sessiz kalsa da arkeolojik bilgilerden edindiğimiz izlenime nazaran halk coğrafyanın sunduklarıyla gerçek orantılı bir beslenme şekli benimsemiş Arpa buğday çavdar burçak ve ak darıdan öbür nohut mercimek ve bezelye tüketmiş susam kişniş maydanoz ve kimyon ekledikleri yemeklerini açık ateşte derin kaplarda kaynatarak pişirmiş bunları çukur kâselerde tüketirken beraberinde ekmek yemiş Halkın bir kısmı bira tüketirken şarap soylulara ve tahminen de din adamlarına ilişkin bir içecek olarak kalmış
Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
